Coğrafi koordinatlar
Okyanusta kaybolmuş cahil adam
yelkensiz bir gemi gibi ya da karaya
parçalanıyor ya
bir fırtınaya düşer ve batar.
Pisagor
Gök cisimlerinin gökyüzündeki konumlarını belirlemek için gök küresi kavramı kullanılmaktadır. Bu bölümde, göksel küre ve unsurları, göksel kürenin dönüşü ve ilgili bazı fenomenler hakkında bilgi sahibi olacağız. Göksel küredeki yönler Dünya'nın bakış açısından belirlendiği için öncelikle coğrafi koordinatlar ve iklim kuşakları hakkında kısaca bilgi vereceğiz.
Dünya gök cisimlerinden biridir. Üzerine bir alan oluşturduk. Dünyanın şekli bir küreye çok yakındır ve çoğu durumda homojen bir küre olarak kabul edilebilir. Çaplarından birinin etrafında döner. Bu çapa Dünya'nın dönme ekseni denir.
Dünyanın dönme ekseni pNpskutup merkezinden geçer ve Dünya'nın yüzeyini iki noktada keser. Bu kesişme noktalarına Dünya'nın coğrafi kutupları denir. Geleneksel olarak, Dünya'nın bu kutbuna kuzey kutbu denir, dışarıdan bakıldığında Dünya'nın dönüşü saat yönünün tersine gerçekleşir. Şekil 1.1'de, pN Dünya'nın kuzey kutbu ve ps güney kutbudur.
Düzlemi Dünya'nın dönme eksenine dik olan Dünya'nın büyük çemberine Dünya'nın ekvatoru denir.
Açıkçası, Dünya'nın ekvator düzlemi Dünya'nın merkezinden geçer. Dünya'nın ekvatoru, Dünya'nın yüzeyini kuzey kutbu tepesinde olacak şekilde kuzey yarım küreye ve tepesinde güney kutbu olacak şekilde güney yarım küreye ayırır.
Düzlemi Dünya'nın ekvatoral düzlemine paralel olan Dünya'nın küçük dairelerine, Dünya'nın coğrafi paralelleri denir.
Dünyanın coğrafi kutuplarından geçen büyük pNMps Dünya yarım dairesine ve Dünya yüzeyinde rastgele bir M noktasına, M noktasının coğrafi meridyeni denir.
İngiltere'deki Greenwich gözlemevinden geçen pNGps meridyeni başlangıç meridyeni veya sıfır meridyeni olarak adlandırılır.
Başlangıç meridyeni ve ondan 180° farklı olan meridyen, Dünya'nın yüzeyini doğu ve batı yarımkürelere ayırır.
Dünya yüzeyinin herhangi bir noktasında, yerçekimi kuvveti Dünya'nın kütle merkezine doğru yönlendirilir. Bu yönde çizilen çizgilere (örneğin MT çizgisi) dikey çizgiler denir.
Dünya yüzeyindeki her noktanın konumu iki koordinat tarafından belirlenir: coğrafi enlem φ ve coğrafi boylam λ.
MK yayının ekvatordan meridyen çemberi boyunca M noktasına veya önündeki MTK açısına kadar olan uzunluğuna M noktasının coğrafi enlemi denir. Demek istediğim,
φM=∠MTK veya ∪KM.
Enlem 0° ile ±90° arasında değişebilir. Coğrafi enlem Kuzey Yarımküre'de pozitif, Güney Yarımküre'de negatiftir.
Ekvator boyunca Greenwich meridyeninden M noktasının meridyenine veya önündeki dihedral açı G'TK'ya kadar olan G'K yayının uzunluğuna M λ noktasının coğrafi boylamı denir. Demek istediğim,
λM=∠G'TK veya ∪G'K.
Boylam, Dünya'nın dönüş yönüne yani Greenwich meridyeninin doğusuna göre ölçülür ve 0° ile 360° arasında değerler alır.
Şimdiye kadar Dünya'yı bir küre olarak aldık. Aslında, daha sonra öğreneceğimiz gibi, Dünya bir küre değil, homojen olmayan bir kütle dağılımına sahip bir küremsi (dönme elipsoidi).
Belirli bir noktada bir sferoya çizilen dikey bir çizgi ve bir normal çakışmaz ve sferoidin merkezinden geçmez. Şekil 1.2, dikey MT1 doğrusunu, normal MT2'yi ve küresel kürenin yüzeyindeki M noktasında ona çizilen r yarıçap vektörünü göstermektedir.
M noktasında sfero üzerine çizilen dikey çizgi ile ekvator düzlemi arasındaki MT1q açısına M noktasının astronomik enlemi denir.
M noktasında küreye çizilen MT2 normali ile ekvator düzlemi arasındaki MT2q açısına M noktasının jeodezik enlemi denir.
M noktasının yarıçap vektörü ile ekvator düzlemi arasındaki MTq açısına M noktasının yer merkezli enlemi denir.
Astronomik ve jeodezik enlem farkı yalnızca 3 inçtir ve genellikle göz ardı edilebilir. Yer merkezli ve astronomik enlem 12' farklılık gösterir.
Kaynak. kaizen.az'a gönderme