Seyid Əli Seyid Məhəmməd oğlu
İmaməddin Nəsimi (1369, Şamaxı-1417,
Hələb) - Azərbaycan şairi, mütəfəkkir.
"İmadəddin Nəsimi" adı ilə məşhurdur. İlk
təhsilini Şamaxıda almış, dövrün elmlərini,
dinlərin tarixini, məntiq, riyaziyyat və
astronomiyanı öyrənmişdir.
10-cu əsrdə Bağdadda dara çəkilmiş Həllac Mənsur Huseyninin
sufi görüşlərini təbliğ edən Nəsimi ilk şerlərini "Hüseyni" təxəllüsü
ilə yazmışdır. 14-cü əsrin sonlarında Azərbaycanda geniş yayılmış
hürufi təşkilatları ilə əlaqə saxlamışdır. Hürufiliyin banisi Fəzlullah
Nəiminin görüşlərini mənimsəyərək, bu təriqətin fikirlərini təbliğ
edən şerlər yazmağa başlamış və bu vaxtdan etibarən Nəiminin
təxəllüsü ilə həmahəng səslənən "Nəsimi" təxəllüsünü qəbul
etmişdir.
1394-cü ildə Nəimi edam edildikdən sonra onun
"Vəsiyyətnamə"sinə əsasən Nəsimi Təbrizə, oradan da Anadoluya
(Türkiyə) getmiş, hürufilik fikirlərini yaydığı üçün dəfələrlə zindana
salınmışdır. Ömrünün son illərini Hələbdə (Suriya) yaşamış, orada
həbs olunmuş, "kafir", "dinsiz" elan edilərək Misir sultanının əmri və
ruhanilərin fitvası ilə diri-diri dərisi soyulmuşdur.
Nəsimi mürəkkəb yaradıcılıq yolu keçmişdir. Nəsimi lirik şairdir.
Yaradıcılığa aşiqanə şerlərlə başlayan Nəsimi sonralar dövrün siyasi,
ictimai, əxlaqi mövzularında əsərlər yazmış, Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində ana dilində yaranan fəlsəfi qəzəlin banisi olmuşdur.
O, həyat, cəmiyyət haqqında açıq deyilməsi qorxulu olan tənqidi
fikirlərini aşiqanə misralar və ya təbiət təsvirləri içərisində
söyləmişdir.
Nəsiminin bədii yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının və ədəbi
dilinin inkişafında mühüm bir mərhələdir.
Nəsiminin yaradıcılığı dilçilik, xüsusilə Azərbaycan türkcəsinin
tarixi inkişafını öyrənmək baxımından da müstəsna əhəmiyyətə
malikdir. Nəsimi Azərbaycan şerinin şəkli xüsusiyyətlərinin
təkmilləşməsində çox mühüm rol oynamış, əruz vəzninin bəhrlərini
Azərbaycan dilinin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır.
O, 3 dildə gözəl müləmmələr yazmışdır.
Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatında ana dilində ilk dəfə müstəzad,
mürəbbe və tərcibəndlər yazmışdır. Onun rübailəri, tüyuğları bədii
quruluş və məzmunca oricinal və qiymətlidir. Rübailərində
hürufiliyin müddəaları, şairin fəlsəfi görüşləri, Həyat və Kainat
haqqında düşüncələri yığcam və məntiqi bir dildə ifadə olunmuşdur.
Nəsiminin əsərləri hələ sağlığında Azərbaycan, Yaxın Şərq, İraq,
Kiçik Asiya və Suriyada, eləcə də Orta Asiyada və uyğurlar
içərisində geniş şöhrət tapmışdı. Nəsiminin ana dilində yazdığı
əsərlər Azərbaycan şerinin inkişafına, o cümlədən Şah İsmayıl Xətai,
Füzuli, Vaqif kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına qüvvətli təsir
göstərmişdir.
Nəsimi yaradıcılığı 15-ci əsrdən etibarən bütün türk ədəbiyyatına
(türk, türkmən, özbək və s.) qüvvətli təsir göstərmişdir.
Şairin əsərləri əlyazma şəklində geniş yayılmışdır. Həmin
əlyazma nüsxələri dünyanın bir sıra mötəbər kitabxanalarında
saxlanılır.
Şairin əsərlərin dönə-dönə çap edilmiş, haqqında tədqiqat əsərləri
yazılmışdır. YUNESKO-nun qərarı ilə Nəsiminin anadan olmasının
600 illiyi dünya miqyasında qeyd olunmuş (1973), Azərbaycanda və
Moskvada keçirilən yubiley təntənələrində dünyanın bir çox
ölkəsindən gəlmiş nümayəndələr iştirak etmişdir.
Bakı rayolnlarından birinə Nəsiminin adı verilmiş, Bakıda heykəli
(heykəltaraşlar T.Məmmədov, İ.Zeynalov) ucaldılmışdır.Azərbaycan
EA Dilçilik İnstitutu Nəsiminin adınadır.
Nəsimi poeziyasında libas dəyişgənlik və ötərilik simvoludur,
dünyəvi yalanın, bir-birini fasiləsiz əvəzləyən oyun və aldanışların
təzahür elementidir, fantastik emo-sionallığa malik bədii işarədir.
Əgərçi belə olmasaydı, Nəsimi dünyanı da al və yaşıl geyimli rəsm
etməzdi ki? Hərçənd... hər geyinməyin də bir soyunmağı var axı?
İnsan dünyaya lüt gəlir və yalnız sonradan geyinir. Geyinib də
soyuqdan qorunur, abıra minir, ictimailəşir, sosial varlıq statusu alır,
mədəniyyətlə tənzimlənən əlaqələr sisteminə daxil olur. Əks təqdirdə
cəmiyyət onu qəbul etməyəcək. İctimai məkanda çılpaq görünməyi
mədəniyyət normaya sığmayan tüfah bir iş sayır... və buna bilmərrə
qadağa qoyur. Cəmiyyət içrə çılpaq bədən söyüşdən də betərdi: Hamı
ona nümayişkaranə şəkildə ikrahla yanaşır. Halbuki bu bədəndən
hamıda var. Geyim insanın təbiətdən mədəniyyətə qədər getdiyi
yolun əyani görükdürücüsüdür. Mədəniyyətə rəsmən elan edilməmiş
vəsiqə “geyim” adlanır. Haradasa belə demək mümkündür ki,
mədəniyyət geyimdən, geyinmək prosesinin və şakərinin özündən
başlanır. Bunların hamısı düz... və mübahisəsiz. Lakin bir məsələni
heç cürə unutmaq olmaz. Yəni insannın geyinmək tələbatı
maskalanmaq, məxfiləşmək, gizli qalmaq istəyi kimi də yozulmağa
caiz. Geyim bədənin maskasıdır: çünki bədən üz kimi mimika ilə
qoruna bilmir. Bu baxımdan çılpaq bədən aldatmaq iqtidarında deyil.
Ona görə də geyim bədən defektlərinin,qüsurlarının örtüyüdür,
maskasıdır. “Soyunmaq” isə içəridə olanı üzə çıxarmaq, birbaşa gözə
görünməyəni faş eləmək, sirri aşkarlamaq, maskanı tullamaq, örtüyü
atmaq mənalarını da özündə ehtiva etməyə qabil bir anlam.
Müsəlman Şərqinin düşünərlərindən bəziləri hətta adi insan dərisini
də geyim, maska qismində görməyə meyilli idilər. Seyid İmaməddin
Nəsimi bütün ömrü boyu özündən sıçramaq, ayrılmaq, qopmaq
arzusunda bulunmuşdu... və burada qəribə heç nə yox.
Çünki hal əhli üçün bu, xarakterik bir ovqat. Özündən çıxıb,
kənarlaşıb özünə baxmaq, öz gözlərindən öz içinə boylanmaq,
dərinin altına varıb öz bədəninə tam şəkildə nüfuz eləmək, orada
rahatlanmaq, “ərimək”, “qərq olmaq” marağı, istəyi hal əhlindən ötrü
həmişə dadlı bir intellektual oyuna bərabər sayılıb. Bu tövr virtual
cəhdlərdən usanan Nəbati məyuslaşıb da demirdi ki, “yetdi ömrün
axirə, sən bir Nəbati bilmədin, kimdi bu gözdən baxan, ya dildə bu
güya nədir?” Virtual dünyanın plastik görkəmi insanın öz içinə
səyahətinin, gəzintisinin inikasıdır. Kamil insanın özünü bütöv,
harmonik varlıq kimi dərk etməsinin yolu burdan keçir. Virtual
gerçəklik insanın iç dünyasının gerçəkliyidir. Təbii ki, bu gerçəkliyi
də öz içində kəşf etmiş insan üçün artıq sirri bəyanə gəlməyən heç
bir nəsnə qalmır.
Mən çox fikirləşmişəm: görəsən necə olub ki, dərinin soyulması
kimi son dərəcə işgəncəli bir cəza tədbiri məhz Nəsimi şəxsiyyəti ilə
bağlı aktuallaşıb? Nəsimini edam etməyə ayrı bir üsul tapılmırdı
bəyəm? Niyə Misir sultanı Əlmüəyyəd hərlənib, fırlanıb elə bu sadist
cəza formasının üstündə dayanıb? Əgər Nəsiminin dilini kəssəydilər,
qurğuşunu əridib boğazına töksəydilər, deyərdim ki, yeri var. Çünki
o, məhz “ənəlhəq” söyləyən dilinin ucbatından kafir, mülhüd
adlandırılıb. Bəs onda “dərisi soyulsun” hökmünü nə ayağa yazmaq
mümkün? Belə bir edam üsulu haradan gəlib düşüb fitva verənin
beyninə? Bəlkə dövr, zəmanə mifləşmək, mifə çevrilmək astanasında
bulunanda əfsanəvi ölümə urcah edilmiş sakral qurban ideyasını
gerçəkləşdirməyə tələsir? Olsun ki, mən yanılmıram. Lakin bu,
“dərisi soyulmaq” həqiqətinin yalnız kulturoloji və nəzəri tərifidir,
onun mifopoetik kontekstə gömdürülməsidir. Amma mənim belə bir
gümanım da var ki, Nəsiminin özü bu müdhiş edam hökmünün
təhrikçisi olub. Gümanım öz yerində... və təbii ki, mübahisə obyekti
ola bilər. Ancaq bununla yanaşı mən haradasa tam əminəm ki,
Nəsimi öz karmasından xəbərdar idi və şüurlu surətdə ömrünün fəci
sonluğuna doğru gedirdi. O, bundan nə inciyirdi, nə də peşmançılıq
çəkirdi. Əks təqdirdə yazmazdı ki:
«Yığıldı şeyxü şabilər ki, yəni soyalar məni
Muradim bu idi həqdən, irişdim mən bu gün kamə».
Dərisinin soyulması Nəsimi üçün sakral arzunu gerçəkləşdirib ali
mətləbə varmaq, kama çatmaq deməkdir, dünya sirrinə güzgü tutub
onu aşkarlamaq deməkdir, özünü bəşəri bir qurban kimi anlamaq,
dərk etmək deməkdir, faş olub bəyana gəlmək, bəyanı özündə
görükdürmək deməkdir, qələbə simvoluna çevrilmək deməkdir. Gör
nəmənədir ki, bu cür əcayib-qərayib bir nişanə Nəsimiyə hətta
xoşdur, hərçənd bu nişanənin özündə bir nişansızlıq əlaməti mövcud.
Bu xüsusda bir neçə Nəsimi beyti:
«Soydular, çıxardılar başdan ayağa pustumu,
Aşiqəm, ah eyləməm, qurbanə xoşdur, yaxşıdır.
Həm soyan, həm soyduran zahid mənəm, səndən deyil,
Cümlədə ayinəyəm pünhanə, xoşdur yaxşıdır.
Mənsur oldum, çün bu gün aləmdə faş oldum sizə
Mən ənəlhəq söylərəm, ürfanə xoşdur, yaxşıdır».
Soyulmaq Nəsimidən ötrü libasların dəyişdirilməsindən başqa bir
şey deyil, bir surətin digəri ilə əvəzlənməsidir. Çünki mahiyyətdə
bütün mənaların surəti eynidir, məğzi, cövhəri birdir:
«Çü birdir sürətü məni sənin zatində ey arif,
Çıxardım surəti-kisvət, yenidən geydim uş camə»
Yəni, hansı paltarda, geyimdə, surətdə olursan ol, fərq eləməz,
həyat özünün say-sız-hesabsız, rəngli və rəngsiz təzahür
formalarında əbədidir, məkanca hüdudsuz, zamanca sonsuzdur.
Aləmdə nə varsa, növbələşib yaşayır. Növbələşmək daimilik
əlamətidir, varlığın əbədi qalmasının şərtidir. Bu daimilik içrə
dəyişən bir tək geyimdir, libasdır, növbəsini gözləyən tükənməz
təzahürlərin formasıdır. Söylədiyim fikirlərin kontekstində
mümkündür ki, insanın dərisinə də ötərgi bir libas qismində
yanaşılsın. Bu əsnada digər bir məsələni də inmformativ bilib qeyd
etmək məqbul: arxaik mədəniyyətlərdə “dərisi soyulmaq”, “qabıq
qoymaq” uzunömürlülük və müdriklik, çox zaman isə əbədi olumun
nişanəsi sayılırdı. O canlı ki, qabığını dəyişdirdi, yaşamaq üçün yeni
bioenerji qazanmış hesab olunurdu. Məqamın ayrı bir aspektini də
vurğulamaq, məncə, vacib və gərəkli: məgər barama soyulub da
kəpənək şəklində zühur eləmir? İmaməddin Nəsimi də öz ömrünü elə
yaşamışdı ki, axır sərəncamda o, barama kimi cildini, libasını
dəyişib, qabığından çıxıb kəpənəyə çevrilməliydi. Hələ “yer ilə göy
bina olmazdan əqdəm” bu, Nəsiminin tale cədvəlinin, alın yazısının
mərkəzi hadisəsi kimi götürülmüşdü. Göylərdə cızılmış bu proqramı,
əlbəttə, yaxşı, ya pis icra etmək olardı, amma pozmaq yox. Nəsimi də
bu sakral sifarişi əla bir üslubda yerinə yetirdi, soyulub
“kəpənəkləşdi”, cismindən və canından qurtulub sirri bəyana gətirdi,
özündən qopdu, ilahi dünyaya vardı. Görünür, Nəsimidən ötrü
dərisinin soyulması heç də hüzn və kədərlə ilişikli bir olay deyildi,
sadəcə tale dönəmi, mütləq bir olacaq, formanı, libası dəyişib
özündən çıxmaq, başqalaşmaq mərasimi idi, “bəndi həsar içindən”
sıçrayıb dünyanın digər ölçülərində var olamaq, yaşamaq cəhdi idi:
«Fəzli-ilahə canını eylə fəda, Nəsimi, sən,
Olma məlul, ayıtma kim, bəndü həsar içindəyəm».
Bu sayaq faktların qarşısında, qənşərində özünü “tilsimipünhan”, “əzəli sirr” adlandıran bir adamın dərisinin soyulması ilə
bağlı bütün fəci motivlər artıq arxa plana keçir. İş bu ki, baxım
bucağını təsəvvüfün və hürufiliyin rəmzi bildirmələrindən azacıq
yana çöndərib Nəsiminin deyimlərinin məntiq müstəvisinə tuşladıqda
onun dərisinin soyulması “tilsimi-pünhan”ın aşkar edilməsi, “əzəli
sirr”in məkan içrə, konkret olaraq meydanda, bəyana gətirilməsi kimi
görükür. “Başını top eyləgil, gir vəh-dətin meydanına” və ya “Başını
top eyləgil, meydanə gir mərdanə sən” deyən Nəsiminin ifadə
tərzindən, misrasının arxitektonik və ritmik quruluşundan gizli bir
üsyan, azman güc, qaytansız ehtiras, saymazyana dəliqanlılıq fışqırır.
O, sanki hamını özü əleyhinə qaldırıb tufan qoparmaq, mübarizə,
qarşıdurum, dünyəvi mübahisə təhrik etmək istəyi ilə söz püskürür;
hətta yeri gəldikcə fələyə də, taleyə də öcəşir ki, bəlkə onlardan bir
tutarlı cavab eşidə:
«Bu dərin məani gör ki, bəyan qılır Nəsimi,
Fələyin dili tutuldu bu ulu bəyan içində».
Lakin fələyin lallığı qənşərində “anəstunarən” deyib də hayqıran,
coşan Nəsiminin emosional durumu, ovqatı və yaşantılarının təbiəti,
mən cə, onunla izah edilir ki, çox böyük enerji potensialına malik
bu adam heç cürə bir yerdə qərar tutub aram ola bilmirdi, gəzərgi
həyat sürdüyündən köç havasını heç vədə beynindən çıxarmırdı:
«Dünya duracaq yer deyil, ey can, ondan səfər eylə»
Və ya:
«Bu nə bərgüzidə candır ki, gəzər bu can içində»
Yaxud:
«Bu canı tərk edib keçdim cahandan»
Və hətta:
«Məkansız oldu Nəsimi, məkanı yoxdur anın,
Məkana sığmayan ol biməkan məkanı nedər!».
Yəni məkandan bilmərrə imtina və hər cür köçün, səfərin sonu.
Təbii ki, burada qəribə, təəccüblü, gözlənilməz heç nə yox. Çünki
orta əsrlər müsəlman Şərqinin poeziya dünyası sufi ideyalarına
ürcah. Ötəri bir paralel. Məgər Sənai də Nəsimi deyəni demirdi ki,
“cism və canda mənzil tutma gəl, biri ikrah doğurur, o biri sevgi, hər
ikisini tərk elə, nə onda ol, nə bunda”. Beytdə laməkan ideyasının
dominantlığı şəksizdir. Bəs belə olan surətdə bu məsələni Nəsimi ilə
bağlı məxsusi qabartmağına dəyərmi? Elə bilirəm ki, dəyər. Çünki
bu, Sənaidən ötrü yalnız mənəvi imperativdir, ruhla ilişikli oyundur,
intellektual macəradır. Nəsimi isə buna həqiqət, reallıq, həyat
məqsədi kimi baxır, bütün varlığı ilə məkansızlığa can atır və öz
məkansızlığından az qala bir ayin yaradır, onu kulta çevirir.
Məkansız olduğuna Nəsimi bir şair kimi yox, bir insan kimi inanır...
və hətta bunun sübutuna çalışır. Mənim fikrim budur ki, Nəsiminin
laməkan kulturoloji ideyasına münasibəti də onun karması ilə diktə
edilir. Hətta şairin təxəllüs seçimi də, mən elə düşünürəm ki, onun
karmasının birbaşa təsiri ilə gerçəkləşmişdir. Çünki “Nəsimi”
təxəllüsünün mənası ilə şairin ideyaları və tale yazısı arasında qəribə
bir əlaqə, bağlantı aşkarlanır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
qəbul edilmiş rəsmi bilgi ondan ibarətdir ki, «Nəsimi» təxəllüsü
«Nəimi» sözünə həmahəng səsləndiyinə görə, şair Seyid Əli
tərəfindən bəyənilib. Seyid Əli, yəni İmadəddin Nəsimi, Şərq
mədəniyyəti ənənələrinə rəğmən Ustadına kəc baxmayıb və Nəimiyə
bəslədiyi sevgisini, öz sədaqəti ilə birgə təxəllüsündə də
rəmzləşdirib. Şübhəm yoxdur ki, bu, bir həqiqətdir. Ancaq mən onda
da bir “əmma” buldum. “Nəimi” «cənnət adamı», «cənnətməkan»
deməkdir. Quranda zikr edilən iki cənnət bağından birinin adı
Nəimdir. Hürufiliyin pərvərdigarı, ustad Fəzlullahın təxəllüsü də
buradan gəlir. «Nəsimi» təxəllüsü isə «nəsim» sözündən alınmadır.
Ərəb dilində «nəsim» kəlməsi ilə səba yeli, səhər mehi bildirilir.
«Nəsimi» deyəndə səhər mehi içrə yaşayan, kökü, şəcərəsi səhər
mehinə bağlı olan adam başa düşülür. Və bundan əlavə önəmli
sayılacaq başqa bir çalar: müsəlman mədəniyyəti şəbəkəsində insan
ruhunun təbiəti meh kimi, hava axını kimi təsəvvürə gətirilir.
«Nəimi» və «Nəsimi» təxəllüsləri bir-birinə həmqafiyə, lakin onlar
arasındakı məna fərqi böyük, haradasa lap ziddiyyətli: biri konkret
təsvirə malik məkanla bağlı, digərinin isə məkanı bulunmaz. Nəsimi
məhz bu məqamda Nəimi ilə qütbləşir və hətta onu “üstələyir”:
“nəsimi”, “nəimi” konkretliyindən daha geniş, uca və əlçatmazdır.
Həqiqətən, o, yalnız yeldir ki, nə məkana sığar, nə bəyana gələr, nə
yeri məlum olar, nə də görkəmi. Qısası, problemin məğzı ondan
ibarətdir ki, Nəsimi timsalında şəxsiyyət ilə təxəllüs eyniləşib, qəribə
şəkildə bir-birinə nüfuz edib psixoloji fenomen yaradır: təxəllüs
“böyüyüb” nəsimiliyə çevrilir və şairi öz içində “əridir”. Nəsimi
ömrünün dolanbaclarından boylandıqda görürsən ki, şair sanki
bilərəkdən həyatını öz təxəllüsünün bəraətinə həsr eləyir. Bəlkə elə
buna görədir ki, Nəsimi bir yerdə lövbər salıb uzun müddət qalmağı
heç cürə bacarmayıb, məkana, bəyana sığmadığını söyləyə-söyləyə
səba yeli, sübh mehi kimi cümlə cahanı dolaşır. Yəni belə şey olurmu
heç? Möcüzəmi, ilahi? Doğrudan da təəccüblənməyə bilmirsən:
təxəllüs hürufi şairinin ideyalarının, poeziyasının və həyatının
paradıqmasıdır, cədvəlidir, bir növ onun şəxsi lövhi-məhfuzudur.
Qəribədir, təxəllüs şairdə yox, şair təxəllüsündə yaşayır. Belə bir
təxəllüsün seçilməsi adi təsadüfdür, zərurətdur, şairin özü ilə
intellektual oyunudur, sonucda Nəsimidən öc alacaq fələyin qurduğu
tələdir, ya nədir? Bəlkə karma dedikləri elə bu? Dəqiq söyləmək
çətindir. Hər halda bir məsələ gün kimi aydındır: təxəllüs şair Seyid
Əlinin sakral həyatının nişanəsidir, verbal bildiricisidir, onun ilahi
dünya ilə birbaşa əlaqəsinin təminatçısı və mənəvi, ruhi ömrünün
simvoludur:
«Meraca çıxdı ruhi Nəsimi Buraq ilən»
Həqqən ki, Nəsimi bütün ömrü boyu özünü səhər nəsimi, səba
yeli, yaranış mehi bilib: heçdən zühur edib, qəfil gəlib, qəfildən də
heç olub gedib. Onun üçün merac bəyana gəlməyən şəffaf çılpaqlığa
ürcah formasız və çəkisiz ruhun meracıdır. Bu baxımdan həyatda
«nəsimi» olmaq elə meracda zamansız və fasiləsiz bulunmaq
deməkdir. Məhz buradaca yazı-fantaziyanın tamam yeni və haradasa
gözlənilməz bir dönümü. Əcəba, Nəsiminin “kəpənəkliyi də bu səbəb
üzünə yozulmazmı? Nədən “Fəzl ilə həqqə çatmış olan” Nəsimi
özünü “pərvaneyi-nicat”, yəni, “nicat pərvanəsi, nicat kəpənəyi”
adlandıra? kəpənək nəsimin, mehin vizual dəlaləti ola bilməzmi?
Bəlkə kəpənək səhər nəsiminin, sübhdəm mehinin məkan içrə zühur
formasıdır, bəyanda görükmək tərzidir? Yenə birbaşa cavabı
olmayan suallar. Təbii ki, əsas məsələ nə sualdır, nə cavab: əsas
məsələ suala qədər cızılan yoldur ki, müəyyən intellektual cəhdin və
mürəkkəb əqli prosesin dolanbac gərdişinin qrafik siluetini
aşkarlayır. Bu suallar, filoloji fantaziyanın ideyası ilə birgə, məndə o
zaman yarandı ki, təsadüfən İmadəddin Nəsiminin “kəpənək” və
“tapdim” rədifli iki şerini oxudum... və məlumum oldu ki, söhbət
burada da geyimdən gedir. Sən demə, “kəpənək” farslarda yapıncı
kimi mənalandırılır. Nəsimi şerlərinin kontekstində də “kəpənək”
sözü məhz “yapıncı” anlamında işlədilir:
«Kəpənək geymişəm, əndişədən azad olubam,
Üşümək müşkülünü eylədi asan kəpənək».
Heç şübhəsiz ki, kəpənək burada çoban həyatının, dağlı
güzəranının rəmz səviyyəsinə yüksəldilmiş fakturasıdır, gerçək
yaşantıların suggestiv ifadəçisidir, özünəməxsus bildiricidir,
eyhamdır. Lakin soruşmağa yeri var ki, Nəsiminin yapıncı
geyməsindən xeyir ola? Bu məqamın da öz tarixi sübut-dəlili
mövcuddur. Nəsiminin belə qiyafəyə düşməsinin səbəbi ustadı
Fəzlullah Nəiminin müridlərinə, yəni xələflərinə, başqa sözlə desəm,
şagirdlərinə ithafən yazıb göndərdiyi “vəsiyyətnamə” əsərindən bəlli
olan bir xəbərdarlıq ucbatına aşkarlanır: «Öz geyiminizi xarici
ğörünüşünüzü dəyişin, şirvanlı və dağlı camaatının şəklinə salın.
Möhkəm və əlçatmaz ucqarlara gedin. Bu işi olduqca tez edin ki,
hələ ordudan arxanızca heç kim gəlməmiş və tələfata uğramamış
getmiş olasınız. Əlbəttə, əlbəttə, getməkdə tələsin. Uzaq dağlıq
yerlərə (saçmalar mənimdir – A.T.) çəkilin». “Vəsiyyətnamə”nin
yazılma tarixi 1394-cü ildir ki, həmin ili də Nəsimi çox güman,
Bakıda keçirib. Görünür, “Vəsiyyətnamə”nin həyəcanlı bildirişi,
müdhiş xəbərdarlığı Nəsimini hələ Bakıda ikən haqlayır və o, Ustad
sözünə asi olmadan səfər əziyyətinə qatlaşıb ucqar bir dağ kəndinə
pənah aparır. Nəsiminin «qeyri bir tayfadanam, bu kəpənək
fəxrimdir» misrasına istinadan mümkündür deyəsən ki, o, Bakıdan
Gürcüstana, daha başqa yerə yox, gedib məhz oranın dağ
bölgələrində müəyyən müddət yaşayır. Hürufi şairinin sonradan
Türkiyəyə, Anadolu və Bursaya səfər etməsi üçün bu, ən əlverişli
variant idi. Gərçi belə olmasaydı, Nəsimi əndişədən dərddən, qəmdən
qurtulub da qeyri bir tayfa içində kəpənək geyməzdi ki? Üşümək
müşkülü də soyuq dağ yerinin müşkülüdü, şəksiz. Mən onu da
güman etmirəm ki, Nəsimi müsəlmanlar arasında özünün özgə bir
tayfadan olduğunu məxsusi vurğulayaydı. Ehtimalım budur ki,
Nəsimi bu ifadəni gürcü xaç-pərəstlərini nəzərdə tutaraq işlədib. Hər
nə isə, kəpənək tarixinə müvafiq düşmüş bir fakt. Öylə bir fakt ki,
təfsiri-şərhi-hali Nəsimi üçün olduqca önəmli. Çünki bəzi gizli
mətləblərin də üstünə işıq salmağa qabil. Məsələn, Nəsimi niyə
yazmalıydı ki, “kəpənək geydiyimə kimsələr eyb eyləməsin” və ya
“kəpənək geydiyimi, xacə, eyib tutma mənə”? Ola bilsin Fəzlullahın
müridləri cərgəsində elələri tapılıb ki, Nəsiminin ucqarlara
çəkilməsinə pis baxıblar, yapıncı geyinib dağlarda qaçağa dönməsini
qorxaqlıq, xəyanət əlaməti kimi qiymətləndiriblər, onu bu fərari
hərəkətinə görə suçlandırıblar, məzəmmət ediblər. Sözsüz ki, bunu
mən belə duydum. Bir başqasının ayrı bir nəticəyə gəlməsi də
mümkün. Hər halda XIV yüzilin gündəlik həyat və ya olay
gerçəklərini bütün xırda-para cizgiləriylə birgə dəqiqləşdirib, diskret
kadrları bir yerə yığıb tam panoram yaratmaq imkanı cuzi, əksərən
isə sıfra bərabər. Bir də axı Nəsimi təkcə öz məişət yaşantılarına
bağlanıb qalan bir kimsə deyil. O, çox asanlıqla adi məişət gerçəkləri
içərisindən “sıçrayıb” mənəvi, ruhi aləmə “atıla bilir” və
qarşıdurumları ortaq məxrəcə gətirib onları sanki sehrbaz əfsunu,
sehrbaz təlqini ilə bir-birinə calaşdırır. Buna timsal kəpənək:
«Mərifət əhlinə gəldi kəpənək ətləsi-xas,
Nə rəvadır ki, geyə cahilü nadan kəpənək.
Ey Nəsimi, yeri get, xirqə ərənlər donudur,
Geymədi münkir anı, sandı ki, zindan kəpənək».
Və ya
«Kəpənək içrə sənin vəslini, canan, tapdım,
Xaliqin lütfünü bu xirqədə hər an tapdım.
Nə bilirsən, kəpənəkdə nələri tapdım mən,
Bütün istəklərimi birbəbir ondan tapdım».
Xatırlatdığım beytlərdən aşkar görünür ki, kəpənək artıq burada
Nəsimi həyatının bəzi tarixi məqamlarına aydınlıq gətirən, şairin
emosional yaşantılarına vizual görk olan faktoloji predmet deyil,
onun fikir dünyasının, hüruhi fəlsəfəsinin lakonik modelidir, plastik
obrazıdır, vurğuladığı sakral mənaların bildiricisidir, simvoludur.
Kəpənək təkcə üşümək müşkülünü aradan götürən geyim yox, həm
də Nəsimi poeziyasının çoxsaylı eyhamlarından biridir. Təcüblüdür,
necə olur ki, məkana və bəyana sığmayan şair bütün istəklərini
kəpənək içrə tapdığını söyləyir? Bunlar nə deməkdi, yahu? Bir çoban
yapıncısı bir dünyadan artıq olarmı heç? Olar, əgər insana və aləmə
Nəsimi fəhmi ilə yanaşılsa. Bu qaranlıq müəmmadan Nəsimi fikrinin
nuruna çıxmaq üçün gərək öncə “kəpənək” sözünün semantik
çənbərində gizlənmiş məxfi və sakral mənalar aşkarlana. Əvvəla onu
ərz eləyim ki, öz arxitektonik quruluşuna və orfoepiyasına görə
“kəpənək” xalis türk sözüdür, türkün özününküdür; həm pərvanəni
bildirər, həm də yapıncını. Farslarda isə bu söz yalnız çoban geyimi,
çoban kürkü mənasında işlədilər: onlar bu kürkün niyə kəpənək
olduğunu bilməzlər. Görünür, ilk dəfə məhz türklər yapıncının canlı
kəpənəyə oxşarlığını duyuban çoban kürkünə kəpənək demişlər,
yoxsa iki müxtəlif anlam bir sözdə qoşalaşmazdı ki? Ol səbəbdan də
mənim ehtimalım belədir: farslar bu sözü türk dilindən götürüblər və
mahiyyətə varmadan onun ancaq bir mənasını saxlayıblar.
Mahiyyətsə budur ki, çoban kürkü canlı kəpənəyin cansız materiyada
predmetləşmiş formasıdır, bilmərrə onun bənzəridir. Yapıncının da
sanki iki “qanadı” var, sağı soluna müsavidir, birətərdir, bütövdür,
tamdır, ideal harmoniya obrazıdır, eynən əsl kəpənək kimi. Bu
məqamda yapıncı-kəpənək İmadəddin Nəsimidən ötrü artıq fəlsəfi
eyham statusu alır, onun birucu kosmosa bağlanan fikirlərinin qrafik
rəsmini görükdürən fakturaya çevrilir: “İkilik pərdəsindən keçib
birlik bacasından baxan insan gizli sirləri görə bilər. Gizli sirləri
anlayan isə Allahdır”. Kəpənəyin (pərvanənin) tən, bir-birini
güzgüvari şəkildə əks etdirən qanadları ikilik pərdəsi, “əlif” hərfinə
bənzər bədəni birlik bacası kimi yozula bilməzmi? Heç bir qırıq da
şübhəm yoxdur ki, hürufi Nəsimi elə belə də edib. Nəsimi üçün
kəpənək onun fəlsəfi ideyaları müstəvisində cızılan dünya
konsepsiyasının obyektiv vizual görkəmidir, gerçək aləm içrə ikiliyin
əyani surətdə vəhdətə gəlməsinin, cütün təkə plastik çevriminin canlı
nümunə formasıdır. Odur ki, Nəsiminin fəlsəfi paradiqmasına
düzülmüş biliklər kəpənək geyinən, yəni ikilik pərdəsindən
(qanadından) keçib birlik bacasından (boğazından) boylanan şəxsi
tanrı saymağa Allah kimi qəbul etməyə rüsxət verir. Çünki cüt
uyuşqan şəkildə formasını dəyişib tək olur. Bu mənada «kəpənəkpuş
Nəsimi» ifadəsi ilə hürufi şairi özünün Allaha döndüyünü, Allah
olduğunu, Allah kimi zühur etdiyini bildirir:
«Kəpənəkpuş Nəsimini edib Fəzlillah,
Onda həm cənnəti, həm huriyi-qılman tapdım»
Beləliklə, Nəsimi fikirlərini bir yerə toplayıb da bu qənaətə
gəlmək mümkündür ki, hürufilərin simvolik bildirmələr sistemi
içində kəpənək müqəddəs geyim kimi qavranılır. Bu sistem
çərçivəsində kəpənək insanın sakral dünya ilə əlaqələndiricisidir,
özünə məxsus bir mediatordur, ötürücüdür, iki cahanın rəmzimodelidir, mikrokainatdır.
Məndə sığar iki cahan
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam,
Gövhəri laməkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam.
Ərşlə fərşu kafü nun məndə bulundu cümlə çün,
Kəs sözunü və əbsəm ol, şərhu bəyanə sığmazam.
Kövnü məkandır ayətim, zati dürür bidayətim,
Sən bu nişanla bil məni, bil ki, nişanə sığmazam.
Kimsə gümanə zənn ilə olmadı həqq ilə biliş,
Həqqi bilən bilir ki mən, zənnü gümanə sığmazam.
Surətə baxu mənini surət içində tanı kim,
Cism ilə can mənəm, vəli cism ilə canə sığmazam.
Həm sədəfəm, həm inciyəm, həşru sirat ədinciyəm,
Bunca qumaşu rəxt ilə mən bu dükanə sığmazam.
Gənci-nihan mənəm mən uş, eyni-əyan mənəm, mən uş,
Gövhəri-kan mənəm mən uş, bəhrəvu kanə sığmazam.
Gərçi mühiti-əzəməm, adım adəmdir, adəməm,
Dar ilə künfəkan mənəm, mən bu məkanə sığmazam.
Can ilə həm cahan mənəm, dəhrilə həm zaman mənəm,
Gör bu lətifeyi ki mən, dəhru zəmanə sığmazam.
Əncum ilə fələk mənəm, vəhy ilə həm mələk mənəm,
Çək dilini və əbsəm ol mən bu lisanə sığmazam.
Mənbə. Kayzen.az yazılmış bir məqalədəki pdf-dən götürülmüşdür.
