“Auschwitzdən sonra şeir yazmaq vəhşilikdir” demişdi filosof Teodor Adorno. Eyni şeyi elm haqqında da söyləmək olar, sadəcə bu, insana daha ağır və ağrılı gəlir. İncəsənət dünyadakı faciələrə reaksiya verdiyi halda, elm özü uzun zamandır faciələr yaradır. Bilavasitə filosoflara və onların fikirlərinə keçməzdən əvvəl, onların (hətta dünyanın sonuna dair fərziyyələr barədə yazmayanların belə) elmin faydalarına şübhə etmələrini şərtləndirən tarixi fon haqqında bir neçə söz demək yerinə düşər.
Texnologiyalar heç vaxt bugünkü qədər bəşəriyyətə güc verməmişdi. Maariflənmə epoxasından üzübəri, elmin məqsədi insanı məhz güclü və özündən arxayın etmək olsa da, indiki qədər elmdən qorxu və ehtiyat da heç olmamışdı. Bu gün, təkcə təhlükələr haqqında aydın təsəvvürü və məlumatı olan elm adamları yox, bütün bəşəriyyət daimi bir fəlakət gözləntisi ilə yaşayır.
Müxtəlif ölkələrin yeniyetmələri arasında aparılan sosioloji tədqiqatlar texnoloji inkişaf səviyyəsi ilə elmə münasibət arasındakı tərs əlaqəni aşkar edib. Avropalıların 63,2%-i elmin təhlükəli bilik mənbəyi olduğuna inanır, respondentlərin təxminən 80%-i isə elm adamlarının tədqiqat prosesində etikaya laqeyd yanaşdıqlarını iddia edir.
Gələcəyə dair pessimist ssenarilərin ən nəzərə çarpanları ətraf mühit və kütləvi imha silahı ilə bağlı mümkün təhlükə və fəlakət ehtimallarıdır. Hazırda dünyada təxminən 15.000 ədəd nüvə silahı var. Onların hamısı eyni anda böyük şəhərlərə atılsa, bir neçə dəqiqə ərzində 3 milyard insanı məhv etmək olar. Onlar bir yerə toplanıb partladılsa 50 km enində atəş topu yaranar, 4830 km2-lik ərazi yanıb kül olar və 48 km hündürlükdə göbələk buludu əmələ gələr.
Demək olar ki, elm, insanların heç vaxt görmədiyi tanrı qiyafəsinə bürünüb. Əsasən müsbət işarəli olsa da, çətinliklərdən, problemlərdən xilas etsə də, elmin “hər şeyi məhvetmə” təhlükəsi daim başımızın üzərində fırlanır.
Elm demokratiya üçün təhlükə kimi
Elmin əsası, Dekartın “Düşünürəmsə, deməli mövcudam” tezisidir. Dünyanın rasional və məntiqi qavranılması mövcud bilikləri sistemləşdirmək və yenilərini istehsal etmək üçün imkan yaradır. Bu prinsip təkcə elmə yox, həm də azadlığın sərhədlərinin məntiqi təhlili kimi, liberalizm ideyalarına da aiddir. Lakin bir şey də var ki, belə bir dünyagörüşü, fərqli kateqoriyalarla düşünən insanları ikinci rollara keçirir.
Amerikalı filosof Paul Feyerabend (güclü vətəndaş cəmiyyəti, fərqli fikrə dözüm, dövlətin vətəndaş cəmiyyətinin işlərinə qarışmaması kimi dəyərlərin müdafiə olunduğu dövr olan) 1970-1990-cı illərin qərb oxucusuna ünvanladığı ritorikasında, elmi
demokratiya üçün təhlükə adlandırır.
Onun fikrincə, liberal ziyalılar üçün rasionalizm bir çox nəzər nöqtələrindən biri yox, cəmiyyətin təməli, bünövrəsidir. Buna görə də azadlıq yalnız bu prinsipi izləyənlər üçündür.
Hətta məzlum irqlər, xalqlar üçün bərabərlik tələb edən “mədəni”, “sivil” dünya, elmin tələblərinə cavab verməyən ənənələrə hörməti nəzərdə tutmur. “Sivil” olmağın şərti kimi magiyadan, ayinlərdən, astrologiyadan və ənənəvi tibdən imtina tələb olunur. Feyerabend isə dünyanı terminoloji baza ilə məhdudlaşdıran elmin özünü
müasir din adlandırır. Lokal mədəniyyətlər, məsələn, hinduların ənənə və ayinləri bu din tərəfindən, elmi-liberal ideallar, prinsiplər əsasında uzaqbaşı üst kimlik kimi qiymətləndirilir, amma bununla belə, onlara tam icra haqqı tanımır. Axı, müasir insan ruhlarla ünsiyyət qura bilməz, ona görə də, beləsinin cəmiyyətdə yeri və işi olmamalıdır.
Antropoloqların nəzərində magik təcrübə uzaqbaşı sosial funksiyaya malik ola bilər, onun dünyanın qavranılması, dünya haqqında biliyin əldə edilməsi üçün metodologiya kimi çıxış etmək haqqı yoxdur. Orakullar, yaxud yağış rəqsləri insanların müəyyən ehtiyaclarından irəli gəlir, məsələn, münasibətlərin möhkəmlənməsinə xidmət edir, gələcək hadisələrin öncəgörməsi, yaxud insan təbiəti haqqında isə heç bir şey bildirmir. Halbuki, avropalılar üçün bu gün elm nədirsə, sözügedən mədəniyyətlərin nümayəndələri üçün də magiya odur – dünyanı izah etmək, başa düşmək üçün təməl qanun.
Elmin müdafiəsində ənənəvi arqumentlərdən biri belədir: elm dünyanı həqiqətən başa düşə bildi, halbuki magiya, mifologiya və dinlər hələ də bu istiqamətdə yol gedirlər. Elmi və magiyanı bərabər səviyyədə qiymətləndirən zaman, həqiqət ilə yalanı da bərabərləşdirmiş olmuruq ki? Feyerabend isə israrla deyir: həqiqət / yalan, doğru bilik / saxta bilik kimi kateqoriyalar sadəcə subyektiv qiymətləndirmədir, mədəni diskriminasiya təzahürdür, çünki magik mədəniyyət sadəcə kənardan “səhv” kimi qiymətləndirilə bilər.
Öz mütləq doğrunuza olan iddiadan imtina etsəniz, fərqli mədəniyyətlərin, hətta “elmi” və “magik” olanın bərabər mövcud olduğu bir cəmiyyət əldə edə bilərsiniz.
Alternativ bilik mənbələrinə qarşı kor olan müasir elmin doqmatikası ilə mübahisə edən Feyerabend, zaman-zaman mübahisəli təxribatlara da əl atıb. Məsələn, aralarında 18 Nobel mükafatı laureatının olduğu 186 aparıcı elm adamının astrologiya əleyhinə verdikləri bəyanata hücum etməsini xatırlamaq olar.
“Elmin cəmiyyətdə və dövlətdə səmərəsiz imtiyazlı mövqeyi” ilə bağlı oxuculara müraciət edən Feyerabend, bəyanatı imzalayan elm adamlarının astrologiya ilə bağlı səthi məlumata malik olduqlarını, bəyanatlarında isə heç bir rasional arqumentin olmadığını qeyd edir: “Deyə bilərik ki, heç biri astrologiya nədir bilmir”.
Diskussiyaya maraq göstərən BBC Nobel laureatlarından bir neçəsini açıqlama vermək üçün efirə dəvət etmiş, lakin alimlər astrologiyanı araşdırmağa vaxtlarının olmadığını və onun detalları ilə bağlı heç nə bilmədiklərini əsas gətirərək, dəvətdən imtina etmişdilər. Buna baxmayaraq, alimlərin astrologiya əleyhinə sərt çıxışları bundan sonra da səngiməmişdi.
Feyerabend, hətta inkvizisiya dövrünün katolik kilsəsinin belə, rəqiblərinə qarşı daha plüralist olduğunu qeyd edirdi. Demonologya və cadugər ovunun metodlarından bəhs edən, XV əsrə aid olan”Cadugərlərin çəkici” adlı traktatı araşdıran filosof, traktat müəllifinin bidət, mövhumat hesab etdiyi məsələləri lağa qoymadığını, əksinə onları teoloji məntiqlə təfsilatlı şəkildə analiz etdiyini vurğulayır.
Beləliklə, filosof müasir elm adamlarının orta əsr dindarları ilə müqayisədə mövhumata qarşı daha doqmatik və dözümsüz olduğunu diqqətə çatdırır.
Elm simulyakr maskası kimi
Fransalı postmodernist Jan Bodriyar, fenomenlərin öz ilkin mənasını itirdiyi simulyakr cəmiyyəti haqqında danışarkən, belə bir cəmiyyətdə məqsədin rituallar vasitəsi ilə imitasiya olunduğunu, sırf görüntü yaradıldığını qeyd edir. Elmə gəldikdə isə, Bodriyar onun simulyakra çevrilməsinin əsas səbəbi kimi, elmin araşdırma obyektidən uzaqlaşmasını göstərir.
Bunun ən bariz nümunəsi, orijinalın xilas edilməsi bəhanəsi ilə ziyarətçilər üçün qapadılan, onun əvəzində isə beş yüz metr məsafədə oxşar “nüsxəsi” inşa edilən Lasko mağaralarıdır. Sizə əvvəlcə dəlikdən həqiqi mağaranın bir hissəsinə baxmağa icazə verilir, sonra isə mağaranın yenicə düzəldilmiş simulyakrında gəzişmək imkanı tanınır.
“Gələcək nəsillərin şüurundan orijinal mağaralar haqqındakı yaddaşın özü də silinəcək, onda da orijinal ilə simulyakr arasında heç bir fərq qalmayacaq, çünki dublikat hər iki obyekti eyni dərəcədə süniləşdirəcək.”
Bu paradoksa diqqət edin – elm həmişə təbiəti istismar etmişdir: qurbağaların bədəninə elektrik cərəyanı buraxmış, Sakit okeanda nüvə silahından istifadə edərək atolları məhv etmişdir. Bəs indi necə oldu ki, araşdırılan obyektə qayğı göstərməyə qərar verdi, mağaranın əslini qapatdı? Bodriyara görə, humanizmlə bağlı mülahizələr boş söhbətlərdir, sadəcə bu cür gözdən pərdə asmalar alibi kimi elmə lazımdır. Gəlin elə görüntü yaradaq ki, guya nəsə araşdırılmalıdır və araşdırılması ümumiyyətlə mümkün olmayan fenomenlər var. Əslində isə, filosofun fikrincə, elm artıq heç nəyi araşdırmır, çünki bütün cəmiyyətə nüfuz edib. Cəmiyyətin özü simulyakr olduğu üçün, onda araşdırılacaq bir şey qalmayıb.
Adəti üzrə Bodriyar bu işdə kapitalizmi və istehlak cəmiyyətini ittiham edir. Filosof, elm adamlarının muzeyin saxlanc yerində onilliklərlə çürüməkdə olan Ramzes II-nin mumiyasını xilas etmək cəhdlərini yada salır: “Qərb panikaya qapılıb ki, qırx əsr boyunca rəmzi nizamın insanların gözündən iraq, gün işığından uzaq qoruduğu kimi, mumiyanı qoruya bilməyəcək. Ramzes bizim üçün heç nə ifadə etmir, ancaq onun mumiyası qiymətsizdir, çünki o, kolleksiyaların, elm adına yığımların mənası olmasının zəmanətidir. Keçmişin ehtiyatlarını hamının görə biləcəyi tərzdə yarada bilməsək, bizim bütün xətti, yığım mədəniyyətimiz dağlacaq.”
Elm şəxsiyyət azadlığına qarşı
Elm, insanlar üçün hər zaman mühüm dəyər kəsb etmiş şeyləri romantik zərifliyindən məhrum edərək, dünyanın “ovsununu pozdu”. Həqiqətən, sevgi
kimyəvi formula kimi təqdim olunanda sonra, biz hansı sevgidən danışa bilərik? Bir insanı izah etmək üçün elm nə psixologiyanı, nə də özünü insan kimi hiss etmək ehtiyacı duyan insanın ehtiyaclarını nəzərə almadı. Filosof Nikolay Berdyayev da oxşar fikirlərin müəllifidir.
Rus ekzistensialisti yazır ki, elm insanı parçalara bölür, halbuki rasional təbiət, yaxud rasional şəxsiyyət yoxdur – insanın mahiyyəti həmişə irrasionaldır. İnsanı elmi faktlar, formulalar çərçivəsində nəzərdən keçirməyə başlasanız, onu azadlığından məhrum edəcək, özünü təmin etməsini əngəlləyəcəksiniz.
Elmin cəmiyyət üçün deyil, konkret insan üçün əhəmiyyətindən danışan Berdyayev, elmin ilk növbədə psixoloji bir funksiya yerinə yetirdiyi qənaətinə gəlir. İnsan həyatın “qaranlıq meşəsinə” bir milyon nüansla atılıb. Elm, dünyadakı orientiri tapmaqda kömək edən, özünüqoruma reaksiyasıdır. İnsanın özünü qorunmuş hiss etməsi üçün, onu əhatə edən dünyanın zəruriliyinə uyğunlaşmasına ehtiyac var. Elm də belə bir uyğunlaşma mexanizmi kimi çıxış edir. Xristian ekzistensialist üçün elm – dünyanın mənzərəsini və onu dərk etmək üçün konseptual aparatı formalaşdıran və insanları itaətə çağıran yoldur, din və fəlsəfə isə metafizik azadlığın dərk edilməsinə kömək edən həqiqi yaradıcılıq.
Lev Şestov azadlığı dünyamızı idarə edən bütün qanunları pozan özbaşına arzu imkanı kimi müəyyənləşdirir. Dostoyevskinin “Yeraltından qeydlər” əsərindən bəhs edən Şestov, elmin inkişafının qəhrəmanın nəzərində yalnız kainatdakı bütün cisimlərin hərəkətini deyil, insanın istək və arzularının psixologiyasını da izah edəcəyinə inandığını yazır. Nəticə etibarilə, həyatın bütün təzahürlərinin əvvəlcədən təyin olunduğu dünyada hər kəs, “pianoçunun çaldığı fortepiano klavişaları”nın azadlığı qədər azadlığa malik olacaq.
Lakin, Şestova görə, insan belə bir sistemli köləliyə instinktiv şəkildə müqavimət göstərir. Elm insanı tam izah etməyə iddialıdırsa, o zaman insan da hər hansı şıltaqlığı ilə müqavimət göstərəcək, hətta zərəri faydasından çox da olsa, heç bir rasional üsulla proqnozlaşdırılması mümkün olmayan arzuların dalınca qaçacaq.
“Yeri gəlmişkən, insanın əsla əzablardan, yəni məhv və xaosdan vaz keçməyəcəyinə əminəm” qəhərman deyir. Onun düşüncə tərzindəki ən vacib motivlərdən biri, özündə dəyişməz olan xüsusiyyətləri inkar etməsidir. Bu, insanı özünü yaratmaq cəhdidir, burada heç bir elmi sistem filan yoxdur, məhz yaradıcılıq var.
Elm öz-özünü tükədib
Elmin ölümünü ictimai şəraitin nəticəsi kimi deyil, elmin inkişafının təbii nəticəsi kimi qəbul edən filosoflar da var. Məsələn, 1996-cı ildə yazdığı “Elmin sonu” əsəri ilə, filosof John Horgan bu mövqeni müdafiə edir.
Bəzi elmlər artıq tədqiqat imkanlarının sərhədinə çatıblar. Horgana görə, bəzən hətta insan anatomiyası, yaxud coğrafiyada olduğu kimi, elm fiziki sərhədlərinə dirənib. Bu sahələrdə kifayət qədər ağ ləkələr qalsa da, bundan sonra hara qədər gedilə biləcəyi, harada dayanılacağı tamamilə aydındır. Kimya elminin özü də artıq məhdudlaşıb. Mümkün reaksiyaların ümumi sayı çox olsa da, əgər məqsəd molekulaların davranışını tənzimləyən prinsipləri anlamaqdırsa, onların da sayı əvvəl-axır sonludur. Horgan iddia edir ki, əslində 1930-cu illərdə kimyaçı Linus Pauling kimyəvi əlaqənin öyrənilməsində kvant mexanikasının tətbiqini araşdıranda, bu sonluğa artıq çatılmışdı.
Mövzuları potensial olaraq
sonsuz hesab olunan elmlərdə də vəziyyət yaxşı deyil. Horgan, iyirminci əsrdə yeni bir fundamental elmi nəzəriyyənin yaradılmadığını və görkəmli kəşflərin sayının sıfıra yaxınlaşdığını vurğulayır. Həm də axı, elmi nəzəriyyələrin özləri özlərini məhdudlaşdırıblar: məsələn, xüsusi nisbi nəzəriyyə səsdən yuxarı sürətləri rədd edir. Bəzi problemlər isə o qədər mürəkkəbdir ki (məsələn, kainatın yaranması), heç vaxt tam həllini tapmayacaq.
Daha praktiki çağırışlar da var. Horgana görə, elm özünü iqtisadi cəhətdən də məhv edir: texnologiyanın inkişafı ilə, perspektiv tədqiqatlar daha da bahalaşacaq. Gün gələcək həm biznes dünyası, həm də dövlətlər bu xərclərin özünü doğrultmadığına qərar verəcəklər.
Əlbəttə ki, Horganın tezisləri mübahisələrə də səbəb oldu. Sosioloq Vadim Kazyutinskiy “‘Elm əsri’ sonamı yaxınlaşır?” məqaləsində Horgana qarşı arqumentlər irəli sürür. Məsələn, kosmik dövrə qədəm qoyulandan sonra coğrafiya obyekti də xeyli genişlənmiş və digər planetlərin səthlərinin öyrənilməsi aktuallıq qazanmışdır. Çox yaxın zamanda “Veneranın coğrafiyası” kimi ifadələr dövriyyəyə buraxılanda, gərək heç kəs təəccüblənməsin.
Yeni fundamental nəzəriyyələrin yaranmaması ilə əlaqədar olaraq isə qeyd olunur ki, dünyanın hər həftə alt-üst edilməsi mümkün deyil, həm də axı iyirminci əsrə qədər, heç bu qədər elmi yenilik də olmurdu: klassik fizikanın meydana çıxmasından nisbi və kvant fizikasının doğuluşuna qədər, 200 ildən çox zaman keçib.
Maliyyə problemi isə ümumiyyətlə öz-özünə həll oluna bilər, çünki elm ictimai sərvətin əhəmiyyətli hissəsini yaradır. Bu səbəbdən, yaxın gələcəkdə, hətta çox perspektivli olmayan sahələr də daxil olmaqla, bütün elmi fəaliyyətlər üçün pul tapılacaq.
Qeyd olunmalıdır ki, bütün tənqidlərə baxmayaraq, filosofların əksəriyyəti elmi biliklərin dəyərini təkzib etmirlər. Elm, bir çox digər fəaliyyətlər kimi, hər zaman ictimai münasibətlərdə vacib rol oynamışdır. Həm də ki, bu münasibətlər qarşılıqlıdır: elm cəmiyyətə yeniliklər gətirir, cəmiyyət də elmdən yararlanır, elm onun xidmətinə təqdim olunur. Odur ki, elm əleyhinə istənilən tənqid, yeni biliklərin dəyərinin təkzibi kimi yox, bütün cəmiyyəti əhatə edən dərin böhranı anlamaq cəhdi kimi başa düşülməlidir.
Fyodor Juravlyov
НОЖ
Mənbə. azlogos.eu
