Yerin əmələ gəlməsi
Yerin quruluşu və inkişaf tarixini öyrənən elm Geologiya elmi adlanır. Yerin bir planet kimi əmələ gəlməsi 6-7 mld. il bundan əvvəl başlanmışdır. Yerin yaranması haqqında çoxlu fərziyyələr var. Məs. P. Laplas və I. Kanta görə uzun dövrlər ərzində qızmar qaz və toz dumanlığının tədricən soyuması Yerin həcminin kiçilməsinə və onun üst bərk qabığında qırışıqlıqlar, yəni müasir dağların
Pangeya dünyanın ən qədim materiki olub, sonradan 2 materikə - Lavraziya və Qondvanaya parçalanıb. Lavraziya və Qondvana arasında Tetis okeanı yaranıb. Daha sonra Lavraziya-Avrasiya və Şm. Amerikaya; Qondvana isə Afrika, Cənubi Amerika, Avstraliya və Antarktidaya parçalandı. Yaranma tarixinə görə- Sakit və Şimali Buzlu okean qoca; Atlantik və Hind okeanları isə cavandırlar. Materik tipli litosfer tavalarının, Sakit okean tavası ilə toqquşması nəticəsində müasir dövrdə Sakit okeanın tədricən qapanması prosesi gedir.
Yerdə canlı aləmin yaranması ilə əlaqədar olaraq eonlar, eralar və dövrlər ayrılmışdır.
Bəzən arxey və proterezoy eralarını birlikdə Kembridən əvvəlki dövr adlandırırlar.
|
Eonlar |
Eralar |
Dövrlər |
Dağəmələgəlmə mərhələləri |
Digər faktlar |
|
Fanerozoy «aşkar həyat çağı» |
Kaynozoy |
III. Antropogen (IV dövr) II.Neogen (III dövr) I. Paleogen |
Alp dağəmələgəlməsində (orogenezində) yaranan dağlar cavan olduğundan burada tez-tez vulkan və zəlzələlər baş verir: Alp, Pireney, Appenin, Karpat, Krım, Pont, Tavr, Qafqaz, Elburs, Zaqros, Kopetdağ, Pamir, Himalay, And dağları, Anadolu yaylası. Qədim dağlardan bəzilərində – Altay, Sayan, Zabaykalye, Tyan-Şan dağlarında «yenidən çavanlaşma» baş verib. |
Iqlimdə IV dövr buzlaşması və sonradan istiləşmə baş verib. Qara, Xəzər və Aral dənizləri bir-birindən ayrılıb. Son 2 mln ildə (antropogen dövründə) insan yaranıb. Süxurlar metamorfozlaşdığından qiymətli daşlar (almaz) yaranıb. Cökəkliklərdə iri neft – qaz yataqları yaranıb. |
|
Mezozoy |
III. Təbaşir II. Yura I. Trias |
Mezozoy (və ya Kimmeri) qırışıqlığı – Verxoyansk-Kolıma, Koriyak, Çersk, Tibet, Böyük hövzə, Qayalı dağlar yaranıb |
Quşlar və ilk məməlilər yaranıb. Nəhəng sürünənlər (məs. dinozavr) yaranıb və məhv olub. Qondvana materiki parçalanıb orta okean dağları yaranıb. Iri neft və qaz yataqları əmələ gəlib. |
|
|
Paleozoy |
VI. Perm V. Karbon (Daş kömür) IV. Devon III. Silur II. Ordovik I. Kembri |
Kaledon qırışıqlılığı - Skandinaviya, Tyan-Şan, Böyük Suayrıçı silsiləsi yaranıb. |
Dənizlərin sahəsi kiçilib. Duz, kömür, mis, neft, sadə quru bitkiləri, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər yaranıb. |
|
|
Hertsin qırışıqlığı - Ural, Appalac, Altay dağları yaranıb. |
||||
|
Kriptozoy «gizli həyat çağı» |
proterezoy |
Ən qədim Baykal dağəmələgəlməsi (qırışıqlığı) baş verib və nəticədə Pribaykalye, Zabaykalye, Sayan dağları, həmçinin Şərqi Avropa, Orta Sibir, Hindistan, Afrika-Ərəbistan, Şimali və Cənubi Amerika, Antarktida kimi platformalar yaranıb. |
Dəmir filizi, yosun və bakteriyalar yaranıb. |
|
|
arxey |
Güclü vulkanizm baş vermiş, dəmir filizi bakteriya və təkhüceyrəlilər yaranıb. |
|||